Ochrona sygnalistów rozpoczęła się z dniem 25 września br. Sygnalista jest chroniony przed
działaniami odwetowymi, takimi jak mobbing, pozbawienie nagrody, możliwości awansu,
czy też zwolnienie z pracy.
Sygnalistą jest osoba fizyczna, która zgłasza lub ujawnia publicznie informację o naruszeniu prawa uzyskaną w kontekście związanym z pracą, m.in.: pracownik, osoba świadcząca pracę na innej podstawie niż stosunek pracy, w tym na podstawie umowy cywilnoprawnej (np. zleceniobiorca), przedsiębiorca, prokurent, akcjonariusz lub wspólnik, członek organu osoby prawnej (np. spółki prawa handlowego) lub jednostki organizacyjnej nieposiadającej osobowości prawnej, osoba świadcząca pracę pod nadzorem i kierownictwem wykonawcy, podwykonawcy lub dostawcy, stażysta, wolontariusz, praktykant, funkcjonariusz i żołnierz. Ustawę stosuje się także do osoby fizycznej w przypadku zgłoszenia lub ujawnienia publicznego informacji o naruszeniu prawa uzyskanej w kontekście związanym z pracą przed nawiązaniem stosunku pracy lub innego stosunku prawnego stanowiącego podstawę świadczenia pracy lub usług lub pełnienia funkcji w podmiocie prawnym lub na rzecz tego podmiotu, lub pełnienia służby w podmiocie prawnym lub już po ich ustaniu. Sygnalistą może być więc osoba ubiegająca się o pracę. Nie będzie zaś sygnalistą np. konsument, którego prawa konsumenckie zostały naruszone.
Ustawa o ochronie sygnalistów wchodzi w życie etapami. Od 25 września 2024 r. osoby zgłaszające nieprawidłowości zyskały ochronę, zaś przepisy określające zasady składania przez nie zgłoszeń o nieprawidłowościach będą wchodziły w życie w późniejszych terminach i nowe procedury w pełni zaczną obowiązywać dopiero od dnia 1 stycznia 2025 r.
Ustawa obliguje do podjęcia odpowiednich działań zarówno wszystkie podmioty sektora publicznego (z wyjątkiem organów gmin lub powiatów liczących do 10 000 mieszkańców), jak i przedsiębiorców zatrudniających 50 lub więcej pracowników. Ten limit nie dotyczy jednak podmiotów wykonujących działalność w zakresie usług, produktów i rynków finansowych oraz zapobiegania praniu pieniędzy i finansowania terroryzmu, bezpieczeństwa transportu i ochrony środowiska, wskazanym w przepisach UE. Pracodawca musi opracować procedurę zgłoszeń wewnętrznych określającą zasady przyjmowania takich zgłoszeń i stworzyć kanały do ich przyjmowania.
Zakres przedmiotowy zgłoszeń wskazany został w art. 3 ust. 1 ustawy. Informacja o naruszeniu prawa to informacja, w tym uzasadnione podejrzenie, dotyczące zaistniałego lub potencjalnego naruszenia prawa, do którego doszło lub prawdopodobnie dojdzie w podmiocie prawnym, w którym sygnalista uczestniczył w procesie rekrutacji lub innych negocjacji poprzedzających zawarcie umowy, pracuje lub pracował, lub w innym podmiocie prawnym, z którym sygnalista utrzymuje lub utrzymywał kontakt w kontekście związanym z pracą, lub informacja dotycząca próby ukrycia takiego naruszenia prawa. Przez kontekst związany z pracą należy rozumieć przeszłe, obecne lub przyszłe działania związane z wykonywaniem pracy na podstawie stosunku pracy bądź innego stosunku prawnego stanowiącego podstawę świadczenia pracy lub usług lub pełnienia funkcji w podmiocie prawnym lub na rzecz tego podmiotu lub pełnienia służby w podmiocie prawnym, w ramach których uzyskano informację o naruszeniu prawa oraz istnieje możliwość doświadczenia działań odwetowych.
Sygnalista może dokonać zgłoszenia wewnętrznego – do odpowiedniej komórki we własnej organizacji/u swojego pracodawcy lub zgłoszenia zewnętrznego – do Rzecznika Praw Obywatelskich albo organu publicznego. Sygnalista może także dokonać ujawnienia publicznego, a więc podać informację o naruszeniu prawa do wiadomości publicznej np. w mediach społecznościowych.
Środki ochrony sygnalistów obejmują:
» zakaz działań odwetowych (tzn. bezpośrednich lub pośrednich działań lub zaniechań w kontekście związanym z pracą, które są spowodowane zgłoszeniem lub ujawnieniem publicznym i które naruszają bądź mogą naruszyć prawa sygnalisty, wyrządzają lub mogą wyrządzić mu nieuzasadnioną szkodę, jak np. wypowiedzene stosunku pracy),
» odwrócony ciężar dowodu (na stosującym działanie odwetowe będzie spoczywał ciężar dowodu, że podjęte działanie nie jest działaniem odwetowym),
» odszkodowanie za dopuszczenie się działań odwetowych
» zakaz zrzeczenia się ochrony przyjętej w projektowanej ustawie,
» sankcje.
W razie naruszenia ustawy, sygnalista będzie mógł wystąpić z roszczeniem o zadośćuczynienie lub odszkodowanie. Ponadto osoby przyjmujące zgłoszenia są obowiązane zachować tożsamość sygnalisty w tajemnicy.
Sygnalista podlega ochronie już od chwili dokonania zgłoszenia lub ujawnienia publicznego. Wystarczy zgłoszenie o naruszeniu prawa, by korzystać z ochrony jako sygnalista. Sygnalista nie musi przy tym uprawdopodabniać, że doszło do naruszenia prawa, ani nie jest zobowiązany do składania oświadczeń pod rygorem odpowiedzialności karnej za podawanie nieprawdziwych informacji. Warunkiem przyznania ochrony jest uzasadnione przekonanie sygnalisty, że będąca przedmiotem zgłoszenia lub ujawnienia publicznego informacja jest prawdziwa w momencie dokonywania zgłoszenia lub ujawnienia publicznego, oraz to, że stanowi informację o naruszeniu prawa i została uzyskana w kontekście związanym z pracą.
Obowiązkiem organu publicznego właściwego do podjęcia działań następczych (tj. podejmowanych w celu oceny prawdziwości informacji zawartych w zgłoszeniu i w celu przeciwdziałania naruszeniu prawa będącemu przedmiotem zgłoszenia) będzie – na żądanie sygnalisty – wydanie zaświadczenia, potwierdzającego, iż sygnalista podlega ochronie określonej w przepisach rozdziału 2 ustawy.
W ustawie przewidziano karalność za czyn polegający na zgłoszeniu lub ujawnieniu publicznym naruszenia prawa, do którego nie doszło. Sankcja za popełnienie ww. czynu to 2 lata pozbawienia wolności albo grzywna bądź kara ograniczenia wolności. Ponadto ustawa nie zwalnia sygnalisty z odpowiedzialności karnej za popełniony czyn zabroniony z kodeksu karnego.
Ustawa penalizuje także pracodawców za uniemożliwianie lub utrudnianie dokonania zgłoszenia, podejmowanie działań odwetowych i ujawnienie tożsamości sygnalisty.
Prawnicy zwracają uwagę na możliwe nadużycia nowej ustawy mogące prowadzić do destabilizacji życia gospodarczego.
